Yanı başımızdaki bitkiler de genellikle en şifalı olanlarıdır. Çevremizdeki yaygın ve yaygınlığı nispetince de zıt bir tanımlama ile “yabancı ot” olarak adlandırdığımız bu bitkiler bizlerin ihtiyacı olan şifayı ve gıdayı bir bütün olarak içlerinde barındırır. Yakınımızdakine ne kadar uzak olduğumuzun göstergesi olan bu “yabancı ot” tanımlamasını sanırım bir kez daha düşünmemiz gerekiyor. Bahçede, tarlada, balkondaki saksıda hep düşmanmışçasına muamele gösteriyoruz. Hatta “arsız, yaramaz ot” diyerek bunu perçinliyoruz. Hâlbuki “istemediğimiz yerde”, olmasını “istediğimiz zamanlarda” yanı başımızda bitiveren bu dost bitkilere ne kadar haksızlık ettiğimizi öğrendikçe anlıyoruz. Bu bitkileri tanımalı, onlarla tanışmalı ve onları dinlemeliyiz. Bize anlatacaklarını anca o vakit duyabiliriz.

BİTKİLERLE İLGİLİ EDİNDİĞİMİZ BİLGİLERİN KAYNAKLARI

Bugün şifalı bitkilerle ilgili edindiğimiz bilgilerin geçmişin deneyim imbiğinden damıtılarak süzülen bilgilerden oluştuğunu görüyoruz. Hayvanların davranışları da en çok izlenen deneyim kaynaklarından olmuş.

Kadim topluluklar deneyimlemeden önce doğayı çok iyi gözlemlemişler. Boyunları incinen kuğular söğüt yaprağı yediğini; bitlenen porsuklar mürver ağacının kökünü kazıdıklarını; gözlerinde katarakt oluşan keçiler gözlerini çalılara sürterek opaklanmış lensleri çıkardıklarını; zehirli bitkileri ayırt edemeyen papağanlar karınları doyunca yakınlarındaki kaolen ocaklarına gidip zehiri nötralize etmek için kaolen yediğini; Afrika’daki şempanzeler  yakınlarındaki Aspella ağacının yapraklarını yiyerek bakterilerden korunduğunu; kedi ve köpeklerin karın ağrıları olduğunda ayrıkotu, kabız olduklarında akçöpleme otu yediklerini;  geyiklerin yaralandıklarında “giritotu”nu çamurla karıştırıp dillerine sürdüklerini gözlemlemeleri günümüzde de halen kullanılan bitkilerin bugün kullanım alanının temelini oluşturmuş. Aspella ağacının antibakteriyel özelliğinin bulunması; mürver yapraklarından insektisit elde edilmesi gibi gündelik hayatımızı etkileyen sonuçların nüvesini bu kadim bilgiler oluşturur.[1]

Eski Mezapotamya’da İ.Ö. 3000 yılllarında kullanılan bitkisel reçetelerde, eğirkökü (Acarus calamus), öksürükotu (Tussilago farfara) gibi günümüzde de kullanılan bitkiler bulunmuştur.

1876 yılında Mısır’da, Mısır Bilimi Uzmanı George Ebers tarafından,  İ.Ö. 1550 yılına ait 20 m uzunluğunda bulduğu papirus, 877 bitki reçetesi içerir. Hayıt, keten tohumu, safran, kimyon, soğan, sarımsak, hintyağı, haşhaş, kekik, adasoğanı gibi halen kullandığımız pek çok tanıdık bitkiye bu papirusta rastlamak mümkün.


Eber'in Papirusu

Eski medeniyetler de pekala bitkileri işleme, değerlendirme konusunda bilgiliydiler. Mısır’lılar mumyalamada bitki yağları ve reçineleri sıklıkla kullanmışlar; piramitlerin yapımı sırasında işçileri güçlendirmek adına bitkilerden yararlanmışlardır.

Dioscorides, Hippokrates, Galenos, Theophrastus, İbn-i Sina, İbn-i Baytar, Ebu Reyhan Biruni, Davud Al Antaki gibi isimler bu yöntemin geliştirilmesinde önemli mihenk taşları olmuştur.

Günümüzde de pek çok bilim insanı deneyimlenen bilgileri bilimsel anlamda deneyerek, klinik çalışmalarını yaparak bilgileri güncellemektedir.

Tıbbi bitkilerin modern anlamda araştırmalara konu olması XIX. yüzyılda başlamıştır. 1817 yılında Ecz. Friederich Wilhelm Adam Sertürner haşhaştan morfin elde etmiştir. İlk defa bitkilerdeki bir madde izole edilerek kullanıma sunulmuştur. Bunu akçöpleme otundan (Veratrum album) veratrin, kahve çekirdeklerinden kafein, kınakına ağacı kabuklarından kinin, acıçiğdemden kolşisin, güzelvaratotundan atropin, yüksükotundan dijitalin, söğüt kabuğundan salisilik asit maddesinin izole edilmesi takip etmiştir. XX. yy ortalarına kadar maddeye dayalı tıbbın etkisi ile birçok sentetik ilaç maddesi geliştirilerek kullanıma sunulmuş; bitkilerin ikinci plana itilmesine sebep olmuştur. XX. yy ortalarına kadar bitkiler tedavide tamamen bir kenara itilse de Leclerc gibi hekimler bitkilerle tedaviyi sürdürmüşlerdir. Günümüzde Almanya’da E Komisyonu, Avrupa’da ESCOP, İngiltere’de BHMA, WHO gibi otoritelerce etkinlik ve güvenlikleri yayınlayan kuruluşlar bu işe çekidüzen vermektedir. Bugün kemoterapi başta olmak üzere çeşitli tıp kollarında bitkilerden elde edilen ilaçların kullanıldığını görüyoruz. Ülkemizde son yıllarda bu alanda oluşan bilgi birikimde katkısını hatırlamamız gereken merhum Prof.Dr. Turhan Baytop’u da burada anmakta fayda var. 


Prof.Dr. Turhan Baytop (1920 - 2002)

BİTKİLER NASIL ŞİFA VERİYOR?

Bazılarımızca “Ot, çöp” nasıl etki ediyor? Koca karı ilaçları bunlar! gibi yaftalamalarla aşağılanan bitkiler, bünyelerinde bulunan bazı maddeler yardımıyla bizleri hastalıklardan korurlar veya hastalıklarımızı iyileştirirler. Bu maddelere etken madde veya etkili madde diyoruz. Etken maddeler bitkilerde ilk etapta bulunmayan, ikincil maddeler. Bitkiler aşırı soğuktan, sıcaktan, rüzgardan, zararlılardan korunmak, nesillerinin devamlılığının sağlanması ve böcekleri çekmek için etken maddeleri üretirler. Kısacası hayatlarını sağlıklı bir şekilde sürdürebilmek için bu maddeleri üretirler. O halde kendi sağlıkları için ürettikleri bu maddelerin doğayı paylaştıkları insanların sağlığına da yararı olmasını düşünebiliriz. Homeopati, Bach Çiçekleri Terapisi vb. bütüncül tıp sistemleri de doğanın bu dili ile sağaltım yaparlar. İnsan doğanın bir parçası ise doğadaki her şeyle bir etkileşim halindedir. Bu etkileşim benzerlik / sinyatür teorisini de içinde barındırıyor. Paracelcus bu durumu şu sözleri ile açıklamış: “Tabiat yarattığı her şeyi, onda gizlemek istediği niteliklerin görüntüsü ile biçimlendirir.” Herhangi bilimsel bir dayanağı olmasa da birçok bitkinin ilk kullanım alanının belirlenmesinde etkili olmuştur. Örneğin gut hastalarının ayak başparmaklarının şiş ve kızarık halini andıran Colchicum autumnale (acı çiğdem) soğanından elde edilen colchicine maddesi gutun etkili ilaçlarındandır. Ceviz beyne, alıç kalbe, Cocculus orta kulağa, zencefil mideye, avakado rahme benzer ve bu benzerlikleri ile alakalı kısımlarda da faydaları görülür.


Bach Çiçekleri

Dışarıdan baktığımızda kurumuş bitkilerin girift proseslerin olduğu kimya fabrikası gibi çalıştığını düşünemeyiz. Kuru ottan nasıl şifa buluruz diye düşünebiliriz. Ancak şunu düşünmeyiz: Beslenmemiz için gereken her tür gıdayı topraktan meyve ve sebze olarak alırız. Yediklerimiz hayatımızı sürdürebilmemiz için çok büyük öneme sahiptir. Ve gıda bitkilerinin besleyici değerlerini hiç sorgulamayız. Nasıl olur da bizi besliyor diye sormuyoruz. O halde iki şekilde de kaynak bitki ise şifanın da gıdanın da kaynağı doğa diyerek konuyu anlamaya çalışabiliriz.

Etkili maddeler karmaşık bir kimyasal yapıya sahip olduğundan nasıl etki yaptıklarını açıklamak çoğu zaman güçleşir. Bu etkileri açıklamak için sinerjik yani ortak etkiden yola çıkılır veya bitkinin içindeki bir madde temel alınarak etki şekli açıklanmaya çalışılır. Ancak tek bir madde ile bu etkilerin ortaya konulmaya çalışılması durumunda istenmeyen sonuçlar da ortaya çıkabiliyor. Şifayı sağlayan madde, bir madde olsa da, bitkide bulunan diğer maddeler iyileşmeye katkıda bulunabiliyor. Bazen tek bir madde olabildiği gibi bazen de bitki bileşiminde bulunan diğer maddelerle beraber etkiyi güçlendirir, dengeler, zararlı maddelerin gücünü baskılar ve diğer sistemlere zarar vermeden tam bir iyileşme sağlanmasını sağlayabilir. Bundan dolayı bitkilerin etki mekanizmasını açıklamak epey güçtür. Bir bitkideki onlarca maddeyi açıklarken “Hangi madde, diğer hangi madde / maddelerle, nasıl etki ediyor?” sorusuna cevap bulmak için belki de bir ömür deneyler yapmak gerekir.  

Bu bitkileri önemli kılan bir diğer özelliği de yenilebilecek taze gıda bitkilerinin mevsim şartları gereği yetişme imkânı bulamadığı yerlerde kış aylarında da (Kasım – Mart arası) bulunabilmeleridir. Gıda olmalarının yanı sıra şifa açısından da önemlidirler.

Bu konuyu birkaç bitki ile açıkladığımızda böyle düşünülebileceğini görebiliriz: 

Kuşotu

Kaldırım taşlarının araları, duvar dipleri gibi zor yaşam alanlarında yaşamayı başarır. Latincede Capsella bursa-pastoris adıyla bilinir. (Capsa: Çanta, kese/ Pastoris: Çoban.) Brassicaceae (hardalgiller) familyasından 30-70 santimetre boylanabilen tek yıllık otsu bir bitki olarak tanımlanır. Hipokrat kadın hastalıklarına karşı önermiştir. Hienonymus Bock (1498-1554) kanama durdurucu özelliğinden bahsetmiştir. Lewis (1761) Materia Medica adlı eserinde sıkıştırıcı olarak tanımlamıştır. 

Karahindiba

Kaynaklar:
- Ali Haydar Bayat. Tıp Tarihi. Merkezefendi Geleneksel Tıp Tarihi Yayınları. İstanbul, 2010
- Turhan Baytop. Türkiye’de Bitkilerle Tedavi. Nobel Tıp Kitabevi: İstanbul: 1999
- Elaine Wilkes. Doğanın Gizli Mesajları. Kuraldışı Yayınları: İstanbul, 2010

- Nazım Tanrıkulu. Tıbbi Bitkileri Doğru Kullanma Rehberi. Hayykitap Yayınları: İstanbul, 2010

- Thomas Sandoz. Alternatif Tıp Tarihi. Dost Kitabevi Yayınları: İstanbul, 2010

- Gülgüney Masalcı. Mezopotamya'da Droglarla Tedavi. Lokman Hekim Tıp Tarihi Günleri: Mersin, Mayıs 2014

- http://www.naturasophia.com/Signatures.html