Bu çalışmada, Osmanlı tıbbında kaynak eser olarak kullanılmış olan bazı yazma eserlerdeki Türkçe bitki adları sözlükleri üzerine hazırlanmış çalışmalardan bazıları incelenmiştir. Osmanlı tıbbında yaygın olarak ilaç yapımında bitkiler kullanıldığından sözlük inceleme konusu olarak “bitkiler” seçilmiştir.

“Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe Bitki Adları^[1]”,  “Osmanlılarda İlaç Yapımında Kullanılan Tıbbî Bitkiler^[2]” ve “Kenzü's-Sıhhatü'l-Ebdâniyye Eser-i Mürşid-i Osmâniyye'de Bitki Adları[3]” başlıklı makaleler çalışmamıza kaynaklık etmiştir. Makaleler her biri yöntem, kaynak ve bulguları açısından incelenmiş, her bir makale kendi içinde başlıklar altında irdelenmiştir. Kaynak olarak, klasik dönem ve Osmanlı son dönemindeki eserlerden, Osmanlı döneminde sağlık konulu genel bir çalışmayı içeren makaleler tercih edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Tıbbi Bitkiler, Bitki Adları, Türkçe Bitki Adları, Bitki Sözlüğü

Kısaltmalar:

AGE: Adı Geçen Eser

GİRİŞ:

LÜGAT-İ  MÜŞKİLÂT-I  ECZÂ’DA TÜRKÇE BİTKİ ADLARI

Araştırmacı Paki Küçüker bu çalışmasında, Lârendevî Siyâhî’nin, 1615’te kaleme aldığı Lügat-ı Müşkilat-ı Ecza adlı eserinde bahsi geçen Türkçe bitki adlarını listelemiştir. Bitki adları sözlüğünü hazırlarken çoğunluğu sözlüklerden oluşan 27 kaynaktan faydalanmıştır. Çalışmaya kaynaklık eden, bitkilerin Latince karşılıklarına dair kaynakçadaki tek eser olduğundan, Latince isimler için Turhan Baytop’un Türkçe Bitki Adları sözlüğünden faydalandığı anlaşılmaktadır.

Eseri incelerken önce, bitki adlarının yörelere göre farklılıklarından bahsetmiş, bitki adlandırmalarını etimolojik olarak da değerlendirmiştir. Eserin kaç yılda hazırlandığı, nasıl hazırladığını da eserden iktibasla aktarmıştır.

Larendevi Siyahi bu eserini, Mısır dahil, farklı ülkeleri gezerek, tıp ve botanik konusunda ilim ehline danışarak, tıp ve ecza alanındaki eserlerden yararlanarak 10 yılda kaleme almıştır. Eserin tespit edilen 13 nüshası bulunmaktadır. Çalışmada 13 nüshanın bulunduğu kütüphaneler ve kütüphanelerdeki arşiv numalaraları da listelenmiştir.  13 nüshanın biri hariç[4]  ülkemizdeki kütüphanelerin arşivlerinde yer almaktadır. Çalışmaya kaynaklık eden nüsha Manisa İl Halk Kütüphanesi arşivine kayıtlıdır.

Arapça, Farsça, Grekçe, Süryanice, İbranice, Hintçe birçok bitki ve terkibin Türkçe karşılıkları yanı sıra, bazı bitkilerin bulunduğu yerleri, hangi hastalıklarda nasıl kullanıldığı bilgisi de eserde verilmiştir.

Çalışma özet ve giriş bölümlerinden oluşmuş, bitkiler dışındaki maddeler liste dışı bırakılarak 450 madde halinde bitki adları sözlüğü çalışma sonunda listelenmiştir. Örnek olması açısından liste şu şekilde oluşturulmuştur:

Acı badem: Acı badem.

Acı marul: Hindiba, yaban marulu, güneyik; (Cichorium endiva).

Acıkıcı: Kuzukulağı otu, labada, hindiba, su teresi; (Cichorium endivia).

Acur kavunı: Hıyar gibi uzun bir cins kavun.

Adam eli: Adameli denilen bir ot.

Ayvadana: Ayvadana, ayvadene, civanperçemi, kovan çiçeği, ak yavan, barsama otu;

(Achillea).

İncelenen çalışmada, 233 bitkinin Latince karşılıkları verilmiş, böylelikle bugünkü bitki sözlükleri ile karşılaştırmak mümkün olmuştur.  Bitkilerin, yörelere göre değişen isimlerinden dolayı Latince karşılıklarının olması, doğru tür tanımı açısından elzem olduğundan çalışmada tüm bitkiler için Latince karşılık verilmemiş olması çalışmanın eksik yönü olarak değerlendirilebilir.

Çalışmada dikkatimizi çeken bir başka husus da ayvadana, acı marul, baldıran vb. bitkilerin halen hem yazılı güncel kaynaklarda hem de halk arasında aynı isimlerle tanınmasıdır.

OSMANLI DÖNEMİNDE İLAÇ YAPIMINDA KULLANILAN BİTKİLER

Araştırmacı Arif Bilgin bu çalışmasında, Osmanlı tıbbının dayanakları ve geleneksel tıp anlayışındaki değişimi değerlendirdikten sonra, Osmanlılarda Beslenme ve Sağlık İlişkisi, Osmanlılarda İlaç Yapımı başlıkları altında dönemin sağlığa dair bakış açısının bağlamına dikkat çekmiştir.

Çalışma, Osmanlılarda Sağlık adlı araştırmanın bir bölümünü oluşturmaktadır.

Araştırmacı, Osmanlılarda Kullanılan Tıbbi Bitkiler başlığı altında, kullanılan bitkilerin ticareti, bitkilerin temin kaynakları ve dağıtım kanalları hakkında bilgi verdikten sonra bitkilerin hangi kısımlarının, nasıl ilaca dönüştürüldüğü hangi formda hastalara verildiği konusunda da özet bilgiler vermiştir. Bu bölüm sonunda, Helvahane ve bazı tıp kitaplarından derlenen tıbbi bitki listesi verilmiştir. Bitki adları tıp kitaplarında Türkçe ve diğer dillerdeki karşılıkları şeklinde verilirken, Helvahane kayıtlarında sadece Arapça isimlerin yer aldığı çalışmada vurgulanmıştır.

Araştırmacı, tıbbi bitkileri derlediği 7 kaynağı listeledikten sonra, tıbbi bitkilerin okunmasında ve Latince karşılıklarının tespitinde faydalanılmasını önerdiği 8 yerli yabancı güncel kaynağı da araştırıcılarla paylaşmıştır.

Araştırmacı giriş bölümünden sonra Osmanlı Devletinde Kullanılan Tıbbi Bitkiler başlığı altında bitki adlarına tablo halinde alfabetik yer vermiştir. Bitki adlarını derli toplu bir şekilde, metinde geçen adı, Türkçe ve Latince karşılığı şeklinde yer vermiş, böylelikle Osmanlı döneminde kullanılan bitkilerin anlatıldığı eserlerdeki ilaçların terkiplerini anlamayı kolaylaştırmıştır. Tabloda ve metin içerisinde kullanılan bazı kelimelerin açıklamalarını da farklı kaynaklardan iktibas yaparak dipnotta açıklığa kavuşturmuş ve derinleştirmiştir.

KENZÜ'S-SIHHATÜ'L- EBDÂNİYYE ESER-İ MÜRŞİD-İ OSMÂNİYYE'DE BİTKİ ADLARI

Araştırmacı Burak Telli, bu çalışmasında, Sultan Abdülhamid Han2ın isteği üzerine saray hekimliği yapmış Tarsuslu Tabib Osman Hayri Mürşid Efendi tarafından 1881’de kaleme alınan “Sıhhatü'l-Ebdâniyye Eser-i Mürşid-i Osmâniyye” adlı eserde geçen bitki adlarını incelemiştir. Çalışma Osmanlının son döneminde kaleme alınan bir eseri incelemesi açısından önem taşımaktadır.  Eserin bilinen iki nüshasından birinin olan Milli Kütüphane, diğerinin de Süleymaniye Kütüphanesi arşivinde bulunduğu bilgisi de paylaşılmıştır.

Araştırmacı çalışmasının giriş bölümünde, Türkçenin tıp kaynakları açısından söz varlığının zenginliğinden bahsetmiştir.

Araştırmacı, eser hakkında içerik ve eserin kaleme alınma zamanı ile ilgili bilgiler vermiştir.

Araştırmacı çalışmasının son bölümünde bitki adlarını şu başlıklar altında sıralamıştır:

1)    Basit Yapılı Bitki Adları

a)    Türkçe Kökenli Bitki Adları: Bu bölümde Türkçe kökenli bitki adları, önce günümüzdeki karşılığı, sonra metinde geçen karşılıkları ve Latince adı şeklinde listelenmiştir.

1.2. Alıntı Bitki Adları

1.2.1 Arapça Alıntı Bitki Adları: Bu bölümde Arapça kökenli 25 bitki adı listelenmiştir. Bitkinin Arapça adı, varsa yetişme ortamı bilgisi ile açıklaması, Türkçe adı ve Latince karşılığı verilmiştir.

1.2.2 Farsça Alıntı Bitki Adları: Bu bölümde Farsça kökenli 26 bitki adı listelenmiştir. Bitkinin Farsça adı, Türkçe adları ve Latince karşılığı verilmiştir.

1.2.3. Yunanca Alıntı Bitki Adları: Bu bölümde Yunanca kökenli 26 bitki adı listelenmiştir. Bitkinin Yunanca adı, Türkçe adları ve Latince karşılığı verilmiştir.

1.2.4. Fransızca Alıntı Bitki Adları: Bu bölümde Fransızca kökenli 2 bitki adı listelenmiştir. Bitkinin Fransızca adı, bitkinin özelliği, Türkçe adları ve Latince karşılığı verilmiştir.

1.2.5. Süryanice Alıntı Bitki Adları: Bu bölümde Süryanice kökenli 2 bitki adı listelenmiştir. Bitkinin Süryanice adı, Türkçe adları, varsa başka kısımlarına verilen adı ve Latince karşılığı verilmiştir.

1.2.6. Bulgarca Alıntı Bitki Adları: Bu bölümde Bulgarca kökenli 2 bitki adı listelenmiştir. Bitkinin Bulgarca adı, Türkçe karşılıkları, kısaca tanıtımı ve Latince karşılı verilmiştir.

1.2.7. Çinceden Alıntı Bitki Adları: Bu bölümde Çince kökenli 1 bitki adı listelenmiştir. Bitkinin Çince adı, Türkçe karşılığı ve tanımı verilmiştir.

1.2.8. Slavca Alıntı Bitki Adları: Bu bölümde Slavca kökenli 1 bitki adı listelenmiştir. Bitkinin Slavca adı, tanımı, Türkçe ve Latince karşılı verilmiştir.

1.2.9. İspanyolca Alıntı Bitki Adları: Bu bölümde İspanyolca kökenli 1 bitki adı listelenmiştir. Vitkinin İspanyolca adı, tanımı, Türkçe ve Latince karşılığı verilmiştir.

1.2.10. Yabancı Özel İsimlerle Kurulan Bitki Adları: Konuya örnek olarak Anzer yöresinden ismini alan “Anzer” çayı verilmiş, tanımı yapıldıktan sonra familyası gösterilmiştir.

2. Türemiş Bitki Adları: Konu 5 bitki adıyla örneklenmiştir.

3. Birleşik Yapılı Bitki Adları: Bu bölüm isim tamlaması biçiminde kurulan bitki adları  (Türkçe, Arapça, Farsça), sıfat tamlaması biçiminde kurulan bitki adları (Türkçe, Farsça), isnat grubu biçiminde kurulan bitki adları, sıfat-fiil grubu biçiminde kurulan bitki adları şeklinde başlıklar altında incelenmiştir. Her başlık bitki adları ile örneklendirilmiştir. Eserde birleşik yapılı 200 bitki adı tespit edilmiştir.

            Araştırmacı kaynağını tespit edemediği bitki adlarını da ayrıca listeleyerek, konuyu başka araştırıcıların dikkatine sunmuştur.

            Araştırıcı sonuç bölümünde elde ettiği verileri istatistiksel olarak rakamlara dökerek, dilbilimsel olarak çalışma yapacakların işini kolaylaştırmıştır.

SONUÇ:

Osmanlı dönemi Tıp tarihi kaynaklarında ilaç yapımında kullanılan bitkiler incelenmek istendiğinde günümüzdeki karşılıklarını bulmak güçleşmektedir. Bu çalışmalar, araştırıcıların terkiplerdeki bitkilerin tam karşılıklarına ulaşabilmelerini sağlamaları açısından önemli görev üstlenmektedir.

İncelediğimiz çalışmalar dilbilimciler tarafından hazırlandığından bitkilerin sınıflandırılmasında ve doğru tanımlanmasında bazı hatalar olabilmektedir. Bu çalışmaların sistematik botanikçi, eczacı, tıp tarihçisi, hekim gibi meslek grupları işbirliği ile daha etraflı incelenip hazırlanması, bu eserlerdeki terkiplere dair çalışma yürüteceklere daha güvenilir kaynak sunacaktır diyebiliriz.

Yorumlar