Bağışıklık sistemimizin şifa kaynağı: Ekinezya

Echinacea purpurea (L.) Moench


Familyası : Asteraceae

İngilizce adı : Coneflower

Almanca adı : Sonnenhut

Fransızca adı : Echinacée

Drog* adı : Echinaceae herba cum Echinaceae radix (Ekinazya topraküstü kısmı ve kökleri)

Diğer isimleri : Brauneria purpurea (L.) Britt., Echinacea intermedia Lindl., Echinacea purpurea (L.) Moench var. arkansama Steyerm., Echinacea speciosa Paxt., Rudbechia purpurea L., Rudbechia hispida Hoffm., Rudbechia serotina Sweet

Giriş

Bağışıklık sistemi, vücudumuzun savunma mekanizmasıdır. Bağışıklık sistemimiz zayıfladığında vücudumuz, hastalıkların istilasına maruz kalır.

Bağışıklık sistemini kuvvetlendirmek amacıyla, Astragali microcephali radix (geven kökü), Echinacea herba cum radix (Ekinazya topraküstü kısmı ve kökleri), Lichen islandicus (İzlanda likeni), Unceriae cortex radicis (kedipençesi kök kabuğu) gibi bitkisel droglar kullanılmaktadır.

Botanik özellikleri

60-180 cm.’e kadar boylanabilen, İstanbul şartlarında mayıs ayının ikinci yarısından itibaren çiçeklenmeye başlayan, çok yıllık, otsu bir bitkidir. Yaprak ve gövdesi hafif tüylüdür. Gövde silindir şeklinde olup, çok miktarda (ortalama 25-30) yan dallardan oluşur. Bir sap, çiçek tablasıyla son bulur. Bir dalda yaklaşık 5 çiçek tablası bulunur. Bir çiçek tablasında 24 çiçek petali vardır ve petallerin uç kısmı ‘v’ şeklindedir. Olgunlaşmış bir çiçek tablasından 250-300 adet tohum elde edilir. Tohumlar yaklaşık 5 mm. uzunluğunda ve 1,5 mm. genişliğindedir; köşeli olup huniye benzemektedir.
Echinacea pallida tohumlarının üst kısmında kahverengi halka oluşu, Echinacea purpurea tohumları ile kolay ayırt edilmesini sağlar.

Fitokimyasal maddeleri

Echinacea purpurea kökleri, kiroik asit (1.2- 3.1 %), tartarik asit, kafeik asit ve klorojenik asit olmak üzere kafeik asit türevleri, alkilamidleri (0.01-0.04 %), poliasetilen türevleri, glikoproteinleri, karyofilen, humulen, epoksit gibi esansiyel yağları (0.2 %) içerir.

Echinacea purpurea topraküstü kısmında uçucu yağlar (0.08- 0.32 %), flovanoidler, alkamidler, polienler ve kafeik asit türevleri bulunur.

Bitki bileşiminde çok az miktarda toksik olmayan pyrrolizidin alkoloidleri (tusilagin (0.006 %) ve izotusilagin) bulunmaktadır. Bu alkoloidler doymamış halka yapısına sahip olmadığından toksik etki yapmazlar.

Echinacea angustifolia ve Echinacea pallida kökleri de uçucu yağlar (0.2- 2 %) ve ekinakosid
(0.4- 1.7 %) içermektedir.
Yayılışı

‘Koni çiçeği’, ‘kirpiotu’ isimleriyle de bilinen Ekinazya türleri, Kuzey Amerika’nın endemik bitkileridir.

Echinacea cinsi dünyada 9 türle temsil edilmektedir: Echinacea angustifolia, Echinacea angustifolia var. strigosa, Echinacea atrorubens, Echinacea laevigata, Echinacea pallida, Echinacea paradoxa, Echinacea paradoxa var. neglecta, Echinacea purpurea, Echinacea sanquinea, Echinacea tenneseensi.

Ekinazyanın tedavide kullanılan üç türünün Amerika ve Avrupa’da geniş alanlarda kültürü (tarlavari üretim) yapılmaktadır; dünyanın birçok bölgesinde kültür deneme çalışmaları da devam etmektedir.

Yurdumuzda ilk kültür çalışmaları, 2003 yılında, Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi’nde başlamıştır. Yürütülen çalışmalar sonucunda, bitkinin İstanbul şartlarında kolayca yetiştirilebileceği görülmüştür.

Kültürü

İklim isteği

İklim isteği açısından seçici olmamakla birlikte, kurak bölgelerde yetiştirilmesi güçtür.

Toprak isteği

Toprak isteği yönünden seçici değildir, organik maddelerce zengin, kumlu tınlı topraklarda iyi gelişir. Yetiştirildiği ortamda fazla rutubet istemez. Echinacea angustifolia ve Echinacea pallida türlerinden kök drogu elde etmek için yetiştirildikleri toprağın gevşek yapılı olmasında fayda vardır.

Su isteği

Sulama, bitkinin yetiştirildiği bölgenin iklim ve toprak şartlarına göre belirlenir. Kurak olmayan bölgelerde haftada bir sulama yeterlidir; kurak ortamda yetiştiriliyorsa bitkinin su ihtiyacı toprağın durumundan anlaşılır.

Üretimi

Bitki tohumla üretilir. Echinacea pallida ve Echinacea purpurea tohumlarının çimlendirilmesinde sorun yaşanmaz. Ancak Echinacea angustifolia’da çimlenme engeliyle karşılaşılır. Çimlenme engelini aşmak amacıyla;

Tohumlar 24 saat ılık suda bekletilir.
Tohumlar 12 hafta soğuk katlama yöntemiyle stratifikasyon işlemine tabi tutulur.
Tohumlar gibberallik asitle (GA3) muamele edilir.

Tohumlar erken sonbahar (ağustos ayı sonundan itibaren) ve erken ilkbaharda (mart aynın ikinci yarınsından itibaren) viyollere ekilir. Uygun çimlenme şartlarında 3. günden itibaren çimlenme başlar ve iki haftalık süre zarfında çıkış tamamlanmış olur. Çimlenen fideler 10 cm. boya ulaştığında araziye şaşırtılabilir. Fideler arazide 50-60 cm. sıra arası ve sıra üzeri mesafede dikilir.

Hasat

Çiçeklenme zamanında, topraküstü kısmı topraktan 5 cm. yukarıdan biçilerek hasat edilir. Böylelikle yılda iki defa hasat edilebilir. II. hasadın verimi ilkine oranla düşüktür. Hasat edilen bitki gölgede kurutulur, ışıktan koruyan kontraplak kasalarda veya keten çuvallarda, hava giriş çıkışı olan bir yerde muhafaza edilir.

Kökler, bitki üst aksamı kuruduğunda hasat edilir. Hasat edilen kökler yıkanıp dilimlenir ve kurumaya bırakılır. Kuruyan kökler, ışıktan koruyan kontraplak kasalarda veya keten çuvallarda muhafaza edilir.

Literatürde Echinacea purpurea türünden elde edilen herba drogunun kurutulması sonucu etken madde veriminin düştüğü belirtilmektedir. Bunun yerine, hasat edilir edilmez taze halde sıkılarak özütü elde edilir.

Verim

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi’nde bir bitkiden alınan yaş herba drogu miktarı 1.156 gr., kuru herba drogu miktarı ise 278 gr. olarak ölçülmüştür.

Tıbbi kullanılışı

Tedavide Echinacea cinsine ait 3 tür (Echinacea angutifolia, Echinacea pallida, Echinacea purpurea) kullanılmaktadır.

Ekinazyayı tedavide ilk defa Alman asıllı ‘Dr. H.C.F. Meyer’ kullanmıştır. Meyer, Ekinazyadan hazırladığı tentürü romatizma, migren, ağrılar, yaralar, zehirli yılan sokması, hemoroit gibi birçok hastalığın tedavisinde kullanmıştır.

Bitkiyle ilgili ilk bilimsel çalışmalarsa King ve Lloyd tarafından yapılmıştır. 1940 yılından günümüze Ekinazya hakkında 500’den fazla bilimsel çalışma yayınlanmıştır. Ekinazya preparatları alan hastaların, plasebo grubuna oranla iyileşme sürelerinin çok daha kısa olduğu gözlenmiştir.

Kızılderililerin bitkisi olarak tanınan Ekinazya ile ilgili araştırmalar, bitkinin bağışıklık sistemini kuvvetlendirici etkisi üzerinde yoğunlaşmıştır. Bağışıklık sitemi üzerinde etkili olan maddelerin, bitkinin bileşiminde bulunan polisakkaritler olduğu tespit edilmiştir.

Ekinazyanın antiviral, antibakteriyal, antifungal ve antienflamatuar etkileri ortaya konmuştur.

Nezle ve grip gibi virütik üst solunum yolu rahatsızlıklarında, belirtiler görülmeye başladığı anda Ekinazya preparatlarının alınması bitkinin etkisini daha da güçlendirecektir.

Ekinazya soğuk algınlığı, öksürük, grip, hemoroit, kanser ve sık tekrarlayan idrar yolu rahatsızlıklarında dahilen; yara ve yanık tedavisinde haricen kullanılmaktadır.

Kombinasyonları

Echianacea pallida (dar yapraklı ekinazya) türünün kökleri, Baptisia tinctoria (yalancı indigo) ve Arctium lappa (dulavratotu) bitkileriyle; Echinacea purpurea (mor çiçekli ekinazya) türünden hazırlanan drog ise Rosa canina (kuşburnu) meyveleriyle uygun oranlarda karıştırılabilir.

Dozaj

Echinacea angustifolia ve Echinacaea pallida köklerinden dekoksiyon (kaynatarak elde edilmiş öz) hazırlamak için 1 gr. kök drogu kullanılır. 1/1 oranında %45’lik alkolle hazırlanan ekstre (özütü)
0.25- 1 ml.; 1/ 5 oranında %45’lik alkolle hazırlanan tentür (bir çeşit özüt) 1.2 ml. dozda kullanılır.

Echinacea purpurea topraküstü kısmından hazırlanan infuzyon (demleyerek elde edilen çay) 1/2- 2 gr.; ekstre 900 mg.; damla 120- 500 mg.; kapsül 100-500 mg. günlük dozda kullanılır.

Uyarılar

- 8 haftalık kullanımı aşmamak gerekir. Uzun süreli yüksek dozda kullanım sonucu, bileşimindeki alkoloitlerin karaciğerde toksik etki yapabileceği belirtilmektedir.

- Organ nakli ameliyatlarından sonra bağışıklık sisteminin baskılanması gerektiği için Ekinazya preparatlarının kullanılmaması gerekir; bu kişilerde bağışıklık sisteminin uyarılması, organ naklini olumsuz yönde etkilemektedir.

- Doğuştan bağışıklık sistemi hastalığı olanların Ekinazya preparatlarını kullanmaması gerekir.

- Yeterli çalışma yapılmadığı için hamilelerin Ekinazya preparatlarını kullanmamaları gerekir.

- Ekinazya da papatyagiller ailesinden olduğundan papatya alerjisi olanlar Ekinazya preparatlarını kullanmamalıdır.

* Drog kelimesi, bitkilerin ilaç olarak kullanılan kısımlarını ifade eder.


Nazım Tanrıkulu
Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Teknikeri

Kaynakça:

Arslan, N. ve ark., Tıbbi Bitkiler İsim Kılavuzu, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No: 1530, Ankara 2002
Baytop, A., Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamları, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, No: 3889, İstanbul 1995
British Herbal Pharmacopoeia (1983), British Herbal Medicine Association, England
Çubukçu, B. ve ark., Fitoterapi ‘Yardımcı Ders Kitabı’, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, No: 79, İstanbul 2002
ESCOP Monographs, The European Scientific Cooperative on Phytotherapy, 2003
Mat, A., 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Bildirileri Kitabı, Ed. K.H.C. Başer ve Neşe Kırımer, Eskişehir 2002
WHO Monograps on Selected Medicinal Plants-Volume 1, WHO, 1999
Zeybek, N. ve U., Farmasötik Botanik, Ege Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Yayınları, No: 2, İzmir 1994