Bu yazı Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Sağlık Çevre Kültürü Dergisi'nde yayımlanmıştır.

Devletlibaba köyü, Balıkesir’e 99, Sındırgı’ya 40 km mesafede olup toplam yüzölçümü 13.852 dekardır. Sındırgı ile Simav ilçelerine eşit mesafede uzaklıktadır; kuzeyinde Mumcu, doğusunda İzzettin ve Bulak, batısında ise Şapçı köyü bulunmaktadır. Simav dağları eteğinde kurulmuştur. Simav çayına 2 km mesafededir.

Rakımı 590 m’dir. Köyün iklimi, Marmara Ilıman iklimi etkisi altındadır. Kuzey Batısında yer alan Güneş Tepesi[1], köyü kuzey batıdan esen sert ve soğuk rüzgarlardan koruduğu için kışları genelde ılık geçmektedir. Yazları köyün bulunduğu konumdan dolayı öğlen civarı ve akşam kızıllığında lokal rüzgarlar esmektedir. Bu durum yazları da köyün serin olmasını sağlamaktadır.

 

Kaynak ağızlardan ve köydeki çeşme, fırın gibi eski yapılara işlenen tarihlerden[2] edindiğimiz bilgilere göre köyün 250 yıllık geçmişi olduğu tahmin edilmektedir. Konar- göçer özellikleri olan Yörüklerin, Avşar veya Karakeçili boylarından oldukları tahmin edilmektedir. Osmanlı Devleti’nin iskan politikaları sebebiyle, konar göçer olan Avşar veya Karakeçili boylarından oldukları tahmin edilen yörüklerin ilk yerleştirildikleri bölge olan “Devletli” mevkiinden şu an yerleştikleri yere taşındıkları için, bölgenin sancak beyi Ahmet Vefik Paşa köye Devletlibaba ismini vermiştir. Köyün mezarlığındaki Osmanlı döneminden kalma mezar taşlarında da “devletlübaba” olarak yazıldığı gözlemledik. Köyün, “Devletli” mevkiinde eski bir yerleşim yeri bulunduğu arazi üzerindeki kap-kacak kalıntılarından anlaşılmaktadır.

Nüfusu yaklaşık 260’tır. Ekonomisi tarım, orman, hayvancılık ve halıcılığa dayanır. Köyde afyon, buğday, burçak, mercimek, yulaf, tütün, ayçiçeği, susam, arpa, tütün yetiştiriciliği yapılmıştır. Son yıllarda genç nufusun büyükşehirlere göçü sebebiyle  tarımsal üretim yapılmadığından tarımsal alanların büyük çoğunluğu boş kalmıştır. TEMA Vakfı tarafından, tarımsal üretim yapılmayan boş arazilere, fıstık çamı dikilerek uzun vadede köylü için gelir getirici bir yatırım yapılmıştır. Bu çalışma ile hayvan otlatma baskısı altındaki önemli tıbbi bitki türleri etrafı çevrili olduğundan –dolaylı da olsa- koruma altına alınmıştır. Geniş ölçekte olmasa da, meyvecilik, küçük ve büyükbaş hayvancılık ve arıcılık yapılmaktadır.

 

2007 Mayıs ayında köy florasında yetişen tıbbi bitkilerin ve bilgilerinin tespiti için bir ay süreli bir arazi çalışması yaptık. Bu çalışmada köy çevresindeki on beş[3] mevkii florası taradık. Devletlibaba köyü ve civarındaki köyler etnografik özelliklerini koruduklarından, disiplinlerarası işbirliği ile, daha etraflı derleme çalışmaları için değerlendirilmelidir. Köydeki yerel kaynaklardan derlediğimiz bitki kullanım bilgileri aşağıdaki gibidir.

Anadolu adaçayı (Salvia fruticosa Mill.)

Yerel ismi: Boşyaprağı

Yerel kullanımı:

- Hayvan yaralarına karşı mikrop öldürücü olarak adaçayı infusyonu kullanılır.

- Nezle ve gribal enfeksiyonlara karşı günde birkaç defa infusyonu içilir.

- Kış aylarında siyah çay yerine adaçayı infusyonu içilir.

 

Afşarotu (Asarum eurıpaeum L.)

Yerel ismi: Zencebil[4]

Yerel kullanımı:

- Mide ağrılarına karşı, ağrı giderici olarak, yumrularından mercimek tanesi büyüklüğünde bir su bardağı su ile birlikte yutulur.

 

Menengiç (Pistacia terebinthus L.)

Yerel ismi: Çetlemik

Yerel kullanımı:

- Gövdesinden elde edilen reçinesi güzel kokusu sebebiyle tütsü olarak kullanılır.

- Gövdesindeki siyah özden[5] nazara karşı koruması için çeşitli süs eşyaları yapılır.

 

* Köyde Antep fıstığı doğal olarak yetişmemesine rağmen, doğal populasyondaki aynı türün farklı cinsi olan menengiçlere aşılanarak yetiştirilmektedir.

Dövülmüşavratotu (Tamus communis L.)

Yerel ismi: Yılanüzümü

Yerel kullanımı:

- Baş ağrıları için yumrusundan ince bir dilim kesilip alın şakaklara ve alna sarılır.

Aygünçiçeği (Heliotropium europaeum L.)

Yerel ismi: Siğilotu, susamotu

Yerel kullanımı:

- Taze tohum durumları ezilerek günde birkaç defa siğillere sürülür. Siğillerin üst kısmı hafifçe kazındıktan sonra bu işlem uygulanır.

Civanperçemi (Achillea sp.)

Yerel ismi: Akbaşlı

Yerel kullanımı:

- Civanperçemi çiçekleri ufalanıp tülbente sarılarak sancı giderici olarak sancısı olan çocuklara koklatılır.

- Civanperçemi çiçekleri ufalanıp sancısı olan bebeklerin göbek delikleri üzerine konulur. Bu uygulamaya yöresel olarak “göbek baskısı” adı verilir.

- Çiçeklerinin ılık suda bekletilmesiyle elde edilen çayı mide ağrısını giderici olarak kullanılır.

Kuşburnu (Rosa canina L.)

Yerel ismi: Öküzgtü?

Yerel kullanımı:

- Meyveleri kaynatılarak çay olarak içilir.

- Meyveleri kaynatılarak marmelatı yapılır.

- Meyvelerinin kaynatılmasyıla elde edilen çayı hayvan ishallerini giderici olarak kullanılır.

 

Sarı kantaron (Hypericum perforatum L.)

Yerel ismi: Karınağrısıotu

Yerel kullanımı:

- Çiçekli topraküstü kısmından hazırlanan çay mide ağrılarını giderici olarak kullanılır.

Oğulotu (Melissa officinalis L.)

Yerel ismi: Anababa kokusu

Yerel kullanımı:

- Çiçekli topraküstü kısmından hazırlanan çayı kalp hastalıklarına karşı kullanılır.

Çörekotu (Nigella sativa L.)

Yerel ismi: Çörotu

Yerel kullanımı:

- Çörekotu tohumları, civanperçemi ile kısık ateşte kavrulur. Ilık olarak uyuyamayan bebeklerin göbeklerine konulup bir müddet bekletilir. Bebeklerin uyuması, sakinleşmesi sağlanır.

- Çörekotu kavrulup ezilir ve zeytinyağı ile lapa haline getilirir. Sancısı olan çocukların burun deliklerinin önüne, avuç içine ve ayaklarının altına sürülür.

- Nazara karşı ilgi çeken, nazar değmesinden sakınılan evlere, çocukların ceplerine konulur ve yakalarına asılır. Özellikle bayram günlerinde güzel kıyafetler giydirilen çocukların nazardan korunmaları için ceplerine konulup yakalarına asılılır.

Sarımsak (Allium sativum L.)

Yerel ismi: Samsak

Yerel kullanımı:

- Bir diş sarımsak ısıtılıp kulak ağrısını giderici olarak 5 – 10 dakika kulakta bekletilir. Hırçınlaşan bebeklerin kulak ağrısından hırçınlaştığını anlamak için kulaklarına dokunulur. Sakinleşirse kulağı ağrıyordur ve ağrısını gidermek için bu yöntem uygulanır.

Patates (Solanum tuberosum L.)

Yerel ismi: Kombil

Yerel kullanımı:

- Patates dilimlenip tülbetin arasına yayılır.  Baş ağrısını giderici olarak sıkıca alın bölgesine sarılır.

İstanbul kekiği (Origanum vulgare L. subsp. hirtum (Link) Letswaart)

Yerel ismi: Karga peslanı

Yerel kullanımı:

- Yapraklarından hazırlanan çay kekik çayı olarak içilir.

- Yaprakları ve kuşburnu meyvelerinin karışımından hazırlanan çay, hastalanan hayvanlara içirilir. Hayvanların her nevi hastalığında öncelikle bu çay içirilir.

Ihlamur (Tilia sp.)

Yerel ismi: Ilambur

Yerel kullanımı:

- Çiçeklerinden kaynatılarak hazırlanan çay soğuk algınlığını giderici olarak kullanılır.

Karabaş kekik (Thymbra spicata L.)

Yerel ismi: Karabaşotu

Yerel kullanımı:

- Çiçeklerinden hazırlanan çay mide ağrılarını giderici olarak kullanılır.

- Hayvan hastalıklarında İstanbul kekiği ile beraber çay şeklinde hayvanlara içirilir.

Mayıs papatyası (Matricaria recutita L.)

Yerel ismi: Papatça

Yerel kullanımı:

- Çiçeklerinden elde edilen çay iltihap giderici olarak kullanılmaktadır.

Defne yapraklı laden (Cistus laurifolius L.)

Yerel ismi: Murt

Yerel kullanımı:

- Yapraklarından kaynatılarak hazırlanan suyu ile uyuz tedavisi için banyo yapılır.

- Yapraklı dalları boya bitkisi olarak halı iplerini boyamada kullanılır.

 

Bölgede tıbbi kullanımı bilinmeyen yerel isimleri ile kaydedilen türler:

Alıç (Crataegus monogyna L.)

Yerel ismi: Yemişen

Yabani erik (Prunus sp.)

Yerel ismi: Keçi eriği[6]

Ladenotu (Cistus creticus L.)

Yerel ismi: Pamuklaotu

Bodur süsen (Iris suaveolens BOISS.) 

Yerel ismi: Bodur süsen

Akçakesme (Phillyrea latifolia L.)

Yerel ismi: Pıynar

Dioskorid kediotu (Valeriana dioscoridis Sm.)

Yerel ismi: Çobanyutmağı

Karaçalı (Paliurus spina-christi Mill.)

Yerel ismi: Çaltı[7]

Kaya sarmaşığı (Hedera helix L.)

Yerel ismi: Sarmaşık

Demirdikeni ( Tribulus  terrestris L.)

Yerel ismi: Domuzdikeni

Peygamber çiçeği (Centaurea cyanus L.)

Yerel ismi: Tavşan küpesi[8]

Ökseotu  (Viscum album L.)

Yerel ismi: Burç[9]

Gelincik  (Papaver rhoeas L.)

Yerel ismi: Lele[10]

Renkotu (Datisca cannabina L.)

Yerel ismi: Sarıboyaotu[11]

Acı yavşan (Teucrium polium L.)

Yerel ismi: Mayasıl otu

Kızılcık (Cornus mas L.)

Yerel ismi: Küren[12]

Büyük ısırgan (Urtica dioica L.)

Yerel ismi: Gicirgen

Böğürtlen (Rubus  fruticosus L.)

Yerel ismi: Garamuk

Kokulu menekşe (Viola odorata L.)

Yerel ismi:  Mor menevşe

Semizotu (Portulaca oleracea L.)

Yerel ismi: Semizlik

Şakayık (Paeonia officinalis L.)

Yerel ismi: Ayı gülü[13]

Ebegümeci   (Malva neglecta L.)

Yerel ismi: Develik [14]

Tavşan memesi   (Ruscus aculeatus L.)

Yerel ismi: Taş kirazı

 

Nazım Tanrıkulu

Hekim Sinan Tıbbi Bitkiler Araştırma Merkezi

 

Kaynaklar:

- Turhan Baytop. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara, 2007

- Neşet Arslan. Bilal Gürbüz. Ahmet Gümüşcü. Tıbbi Bitkiler İsim Kılavuzu. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü: Ankara, 2002

---

Yorumlar - Yorum Yaz

---